W latach 1918-20 doszło do zaciekłego sporu o Śląsk Cieszyński pomiędzy odradzającymi się państwami – Polską i Czechosłowacją. Dwa wybijające się na niepodległość narody, które podczas I wojny światowej we wzajemnych rozmowach podkreślały konieczność bliskiej współpracy i przyjaźni, po odzyskaniu niepodległości przez oba kraje popadły nagle w ostry konflikt.

Śląsk Cieszyński od wieków stanowił teren pogranicza kultur. Oderwany w XIV wieku od Polski stał się lennem Czech, a od 1526 roku wraz z nimi wchodził w skład monarchii Habsburgów. Kilkusetletnia przynależność do ziem korony czeskiej, dominacja czeskiej i niemieckiej szlachty, funkcjonowanie języka czeskiego od XV do XVIII wieku jako języka urzędowego (obok łaciny i niemieckiego) – nie zmieniły etnograficznego charakteru kraju.

Polski ruch narodowy rozwijał się tutaj dopiero od lat 40. XIX wieku, gdy szersze grupy mieszkańców zaczęły przekształcać się we wspólnotę obywateli i uczestniczyć w życiu społecznym. Polskie życie narodowe nie objęło jednak w większej mierze powiatu frydeckiego, a w niektórych miejscowościach powiatu frysztackiego doszło do ostrej rywalizacji z czeskim ruchem narodowym, wspieranym zarówno przez napływ czeskiej kadry technicznej i przedsiębiorców, jak też przez część ludności śląskiej.

W 1918 roku polityczna przynależność Śląska Cieszyńskiego była niezmiernie skomplikowana. Razem z odrębnym kulturowo i etnograficznie Śląskiem Opawskim, tworzył tzw. Śląsk austriacki ze stolicą w Opawie, w której urzędował prezydent krajowy i działał wspólny sejm śląski. Sądownictwo podlegało wyższemu sądowi krajowemu w Brnie, a dyrekcja kolei znajdowała się w Ołomuńcu na Morawach. Wojskowo podporządkowany był dowództwu w Krakowie. Kościół katolicki podlegał zaś diecezji wrocławskiej, a więc stolicy biskupiej znajdującej się wtedy na terenie Niemiec.

Na podstawie spisu ludności z 1910 roku, większość ludności Śląska Cieszyńskiego stanowili Polacy (55%), Czechów było 27%, Niemców 18%. Polacy zdecydowanie przeważali w powiatach frysztackim i cieszyńskim, mieli też dużą przewagę w powiecie bielskim. Powiat frydecki był w znaczącej większości czeski. Mieszkało w nim zaledwie 14% Polaków, przybyłych tu zazwyczaj z Galicji, skupionych w ośrodkach przemysłowych wokół Polskiej Ostrawy. Ludność czeska zamieszkiwała też niektóre miejscowości powiatu frysztackiego, w kilku z nich posiadała większość (Dziećmorowice, Pietwałd, Orłowa, Łazy), a w dwóch (Sucha Dolna, Sucha Średnia) miała przewagę w wydziałach gminnych. Czeskich było też pięć wiosek na zachodnich krańcach powiatu cieszyńskiego (Toszonowice Dolne, Domasłowice Górne i Dolne, Szobiszowice, Dobracice). Na pozostałych obszarach Czechów było jednak bardzo niewielu – głównie była to kadra techniczna lub urzędnicy.

Niemcy stanowili poważny odsetek mieszkańców miast, a w Cieszynie, Bielsku, Boguminie, Frydku i w kilku wsiach w okolicy Bielska i Bogumina byli większością. Stanowili grupę najlepiej usytuowaną ekonomicznie i najbardziej wpływową politycznie przed 1918 rokiem.

Specyficzną grupę stanowili tzw. ślązakowcy, zwolennicy Śląskiej Partii Ludowej, kierowanej przez Józefa Kożdonia, głoszącego hasło „Śląsk dla Ślązaków“ i tezę, że Ślązacy są języka polskiego, ale kultury niemieckiej, a także odrzucającego wszelką współpracę z polskimi stronnictwami. Przed 1918 rokiem byli oni też wrogo nastawieni do czeskiej obecności na Śląsku Cieszyńskim. Największe wpływy posiadali w powiecie bielskim, przede wszystkim w okolicach Skoczowa.

Także pod względem wyznaniowym ludność Śląska Cieszyńskiego była bardzo zróżnicowana. Dominowało wyznanie katolickie (75%), liczną grupę stanowili ewangelicy (21,5%), przede wszystkim narodowości polskiej.

Podczas I wojny i Polacy, i Czesi dostrzegli okazję wybicia się na niepodległość. Na czele czechosłowackiej akcji niepodległościowej stanął Tomáš Garrigue Masaryk, który udał się na emigrację i poparł aliantów. We Francji, w Rosji i we Włoszech powstały legiony czechosłowackie, składające się głównie z czeskich jeńców i dezerterów z armii austriackiej. Część przywódców niepodległościowych, która pozostała w kraju (np. Karel Kramář), została uwięziona przez władze austriackie: Znaczna część czeskiej klasy politycznej i społeczeństwa stała jednak aż do początków 1918 roku na stanowisku lojalistycznym.

Gdy klęska i rozpad Austro-Węgier były już nieuniknione, przedstawiciele obu narodów zaczęli przygotowywać się do przejęcia władzy na swoich ziemiach. Także na Śląsku Cieszyńskim lokalni politycy postanowili wziąć sprawy w swoje ręce.

Polscy działacze przyjęli 12 października 1918 w Cieszynie rezolucję o przynależności całego Śląska Cieszyńskiego do Polski, a 19 października powołali Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, której prezydium tworzyli przywódcy trzech stronnictw: ks. Józef Londzin (Związek Śląskich Katolików), Tadeusz Reger (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna) i Jan Michejda (Polskie Zjednoczenie Narodowe, zrzeszające przeważnie ewangelików).

Dążeń tych nie podzielali Czesi, powołujący się na prawo historyczne, a więc na te same zasady, na których opierała się upadająca monarchia austriacka, dążący do przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do własnego państwa; ani też Niemcy i wspierający ich ślązakowcy, którzy pragnęli zachować swą dominację i dotychczasowy stan rzeczy. Na drodze do przejęcia władzy stała przy tym obecność na Śląsku Cieszyńskim wojska austro-węgierskiego.

Oba organy roszczące sobie pretensje do władzy nad całym obszarem, polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i czeski Zemský Národní Výbor, podpisały 5 listopada 1918 umowę tymczasowo rozgraniczającą sporny obszar. Po kilkudniowej wojnie pomiędzy Czechosłowacją a Polską, do której doszło w styczniu 1919, kwestią cieszyńską zainteresowały się mocarstwa na konferencji pokojowej w Paryżu. Po nieudanych próbach ustalenia granicy przez mocarstwa oraz niepowodzeniu rozmów polsko-czechosłowackich, o losach Śląska Cieszyńskiego miał zadecydować plebiscyt, ostatecznie jednak obie strony zgodziły się na międzynarodowy arbitraż. 28 lipca 1920 na mocy decyzji Rady Ambasadorów w Paryżu Śląsk Cieszyński został podzielony pomiędzy oba państwa.

Właśnie w wyniku tej decyzji określony został obszar, dla którego nie ma nawet wspólnej nazwy. „Zaolzie” oznacza w polskiej terminologii część Śląska Cieszyńskiego, która leży w Republice Czeskiej i zamieszkuje na niej ludność polska. Czeski termin „Těšínsko” posiada zaś co najmniej kilka znaczeń. Może określać najbliższą okolicę Czeskiego Cieszyna, cały historyczny Śląsk Cieszyński lub całą część Śląska Cieszyńskiego znajdującą się po czeskiej stronie granicy. Także te rozbieżności terminologiczne utrudniają obu stronom wspólne uchwycenie charakteru regionu.

Zaolzie jest przede wszystkim pograniczem kulturowym Polaków i Czechów, zdawałoby się bliskich sobie  narodów, które popadły we wzajemny konflikt tuż po zakończeniu I wojny światowej. To pogranicze nie stało się pomostem. Nie pozwoliły na to kolejne dramaty, które w XX wieku dotknęły ten teren, a także pamięć o wzajemnych krzywdach.

Przestrzeń do dialogu nie mogła rozwinąć się w okresie kilkudziesięciu lat panowania systemów totalitarnych – nazistowskiego i komunistycznego. Tłumione w czasach sowieckiego „internacjonalizmu” wzajemne urazy odżyły na nowo po 1989 roku. Nadal istnieją dwie prawdy o przeszłości, niechęć do wspólnego spojrzenia na nią i zrozumienia drugiej strony.

Często emocje społeczne znajdują się pod powierzchnią, skrywane głęboko i na pozór współżycie obu narodów w regionie układa się poprawnie. Ale dyskursu historycznego nie ma. Obie społeczności nie akceptują głosu strony przeciwnej, z góry podważają jego zasadność. Przy tym rzetelna wiedza o przeszłości regionu pozostaje w zasadzie nieznana nie tylko w Polsce i Czechach, ale także mieszkańcom samego Zaolzia. Dawne konflikty przełożyły się na stereotypy, pozbawione świadomości wspólnych korzeni. Jednocześnie liczna tutaj ludność napływowa, a także młodsze pokolenia są obojętne wobec historii. Nie zdają sobie sprawy z wielokulturowego bogactwa tej ziemi, ani – obciążeń jakie pozostawiła przeszłość.

Skrócona wersja tekstów Grzegorza Gąsiora, 
zamieszczonych w publikacji „Zaolzie. Polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński 1918-2008“, 
Wyd. Ośrodek Karta, Warszawa 2008